فلسفه آشفته نیچه(6)

 

صورت ‏پردازی انسان در اندیشه برخی از ارباب مکاتب(6)

 

 مرزهای حقیقت و اعتبار در حیات انسان

 

حکیم متاله آیت الله جوادی آملی                                            کاری از: گروه فلسفه منطقه 8

 

 

فلسفه آشفته نیچه

 

در میان متفکران بشر به ویژه در غرب، گاه به شخصیت‏هایی برمی‏خوریم که با شنیدن پیام آنان یا باید آن‏ها را به غایتْ پیچیده، بدیع و شگفت‏انگیز دانست یا در نهایت خُردی، بی‏مقداری و عدم تعادل فکری تلقی کرد. فردریش نیچه از کسانی است که در نیمه دوم قرن نوزدهم آرای خویش را بر سه پایه فلسفه، جامعه‏شناسی و ادبیات آلمانی تدوین کرد و این هندسه عقیدتی پس از او منشأ بی‏بند و باری‏های فکری و نظری از یک سو و ناهنجاری‏های سیاسی و عملی از سوی دیگر شد؛ تا آنجا که برخی متفکران غربی به این سخن تصریح می‏کنند که نازیسم و فاشیسم اروپا یک‏سره الهام گرفته از آثار فلسفی نیچه است یا لااقل اتهام چنین پیوندی وجود دارد.[ هنری توماس، بزرگان فلسفه، ص409؛ جی.پی.استرن، آشنایی با فلسفه غرب، ص406]

با بررسی نه چندان عمیق در افکار نیچه و آنچه از او به جا مانده است، وی را بیش از فلسفه، وابسته به گروه شاعران و نظریه‏پردازانی می‏یابیم که با بهره‏گیری از قدرت نثر و نظم در پی تحمیل یک ساختار ذهنی و یافته‏های پراضطرابِ دوران انزوا و تنهایی خویش هستند.

نیچه با این که خود در خانواده‏ای مذهبی چشم گشود و پدرش نیز کشیش کلیسای پروتستان بود، مسیر فکری خود را از مبارزه با مسیحیت آغاز کرد و تا آنجا پیش رفت که عصر خویش را دوران مرگ خدا نامید و با صراحت اعلام داشت که بشر از این پس باید به دور از هرگونه ایمان و اعتقاد به حقایق غیر مشهود و با کنار گذاشتن همه ارزش‏ها و اصول اخلاقی، بنیاد هستی خویش را بسازد.

از میان نظرات نیچه، آنچه بسیار خودنمایی می‏کند، تئوری «ابرمرد» است که در ساحت اجتماعی، اخلاقی و سیاسی بشریت، همان را تداعی می‏کند که تئوری تنازع بقا در قلمرو زیست‏شناسی. نیچه معتقد است که همه آموزه‏های اخلاقی که سقراط و افلاطون به غلط بر آنها پای‏فشردند، مسیر مطلوب جامعه یونان را تغییر داد و به سوی اخلاق بازگرداند و نیز هر آنچه در مکتب مسیح به عنوان نوع دوستی، احسان، کمک به بیچارگان، دردمندی و دستگیری از فقیران و... مطرح شده، سدِ راه کمال انسانی است؛ زیرا هر آنکه در جامعه از قدرت برتری برخوردار است، باید همه چیز را به استخدام خویش درآورد و همه زیردستان را برای رسیدن به خواسته‏های خود به کارگیرد؛ بی آنکه حق اعتراضی در کار باشد و اگر هزاران انسان ضعیف نابود شوند تا یک انسان قوی و به اصطلاح، ابرمرد باقی بماند، عین حق و صواب است و در این مسیر حتّی تصریح می‏کند که اموری چون برابری زن و مرد، دموکراسی و احترام به رأی اکثریت و...، همگی اوهامی است که باید به فراموشی سپرده شود.

ازاین‏رو، نیازی به بررسی موشکافانه در آرای نیچه و فلسفه او دیده نمی‏شود؛ زیرا افزون بر حوزه دین و باورهای مذهبی، بر معیارهای پذیرفته شده و حقوق بین‏الملل و نظام به اصطلاح مدرن سیاسی و همه هنجارهای دموکراسی نیز خط بطلان کشیده است.

اگر یافته‏های ذهنی افرادی چون نیچه ابراز نمی‏شد، رمز برخی از داوری‏های قرآن‏کریم نیز به خوبی آشکار نمی‏گشت. قرآن‏کریم برخی از انسان‏ها را در مرتبه‏ای از گمراهی می‏خواند که همه ابزارهای معرفت بشری از چشم و گوش و قلب را تعطیل کرده و با چنین کفران نعمتی به مرتبه پست‏تر از حیوانات تنزل نموده‏اند؛ (و لقد ذرأنا لجهنّم کثیراً من الجنّ و الإنس لهم قلوبٌ لایفقهون بها و لَهُم أعیُن لایبصرون بِها و لَهم آذانٌ لایسمعُون بِها أولئِک کالأنعامِ بل هم أضلُّ أولَئک هم الغافِلون)[ سوره اعراف، آیه 179].

نیز به کسانی اشاره دارد که با نفی خدای سبحان، هوای خویش را به خدایی خویش برگزیدند و چنان گمراه شدند که پیامبر خداصلی الله علیه و آله و سلم نیز نمی‏تواند به ضمانت آنان برخیزد؛ (أرأیت مَن اتّخذ إلَهه هواه أفأنتَ تَکونُ علیه وکیلاً)[ سوره فرقان، آیه 43] و جالب آنکه، نه‏تنها آنان را اهل شنوایی حق و فکر و اندیشه نمی‏داند، که تلویحاً اصل ادراک و تعقل را در وجودشان منتفی می‏خواند و از حیوانات گمراه‏ترشان می‏نامد؛ (أم تحسب أنَّ أکثرهم یسمعون أو یعقلون إن هم إلاّ کالأنعام بل هم أضلّ سبیلاً).[ سوره فرقان، آیه 44]

در جای دیگر نیز سخن از کسانی است که نه به چیزی جز خود می‏اندیشند و نه حقیقتی جز خود را اهمیت می‏دهند و مشکل آنان را این می‏داند که در اساس معرفت‏شناسی آن‏ها جز گمان‏های جاهلانه چیزی دیده نمی‏شود؛ (و طائفةٌ قَدْ أهمّتهم أنفسهم یظنُّون بِالله غیر الحقّ ظنّ الجاهِلیّةِ... )[ سوره آل عمران، آیه 154] و در جای دیگر با اشاره به آنان که به مبدأ هستی کافر شدند، می‏فرماید: از طبیعت و دنیا همان‏گونه تمتّع و بهره‏برداری می‏کنند که چارپایان؛ (و الّذین کفروا یتمتّعون و یأکلون کما تأکل الأنعام)[ سوره محمّدصلی الله علیه و آله و سلم، آیه 12] و چنین کسانی اگرچه تسلیم حق شدن را در سر بپرورانند، جز بر مدار بهره‏مندی مادی و سرگرمی به آرزوهای حیوانی نخواهند چرخید؛ (رُبَمَا یودُّ الّذین کفروا لو کانوا مسلمین ذرهم یأکلوا و یتمتّعوا و یُلههم الأمل فسوف یعلمون).[ سوره حجر، آیات 2 ـ 3.]

لازم است عنایت شود که قرآن از آن‏جهت که معدن ادب و نزاهت است و از بدگویی به بت‏های بت‏پرستان نهی کرده و همگان را به گفتار زیبا فراخوانده است، خود این تعبیرهای تند را درباره گروهی که انسان‏شناسی آن‏ها به این پایه رسیده‏است، روا می‏دارد. راز و رمز چنین تعبیر در ادبیات وحیانی، همانا بازگو کردن واقعیت و درون این‏گونه افراد است که آن باطن در دنیا برای اوحدی از افراد بشر روشن است و در قیامت برای همگان معلوم می‏شود.

از گویاترین سخنان قرآن در این زمینه آیاتی است که پیرامون انسان خیالزده سخن می‏گوید و او را به جهت رهاکردن عقل و حرکت بر محور تخیل و اختیال نکوهش می‏فرماید؛ زیرا هیچ یک از عقیده و سخنان چنین کسی براساس برهان و عقل و منطق نیست؛ بلکه همه ناشی از خیالزدگی و اوهام شکل‏گرفته در ذهنِ غیرِ متعارف اوست؛ از این‏رو، آنچه در بیداری می‏بیند و واقعیت می‏پندارد، از شمار خواب‏های آشفته و پریشانی است که در ادبیات قرآن‏کریم به «اضغاث احلام» تعبیر می‏شود.

با این بیان‏های قرآنی، پیرامون کسانی چون نیچه می‏توان گفت: سخن می‏گویند؛ امّا بسان خفته‏ای که پهلو به پهلو می‏شود و گاه چیزی بر زبان می‏آورد؛ نه آن حرکت‏ها و نه این گفتارها را نمی‏توان حساب شده و ارادی خواند؛ زیرا رهبری ادراک و تحریک انسان بر عهده جان اوست و اگر جان کسی به خواب رود، رهبر خفته‏ای را می‏ماند که امّت او در هر فعل و قولی به خود رها شده‏اند و نتیجه نیز کاملاً آشکار است.

حاصل آنکه اگر کسی بیداری‏اش عین خفتگی باشد، دچار جنونی است که از جنون طبیعی به مراتب سخت‏تر و وحشتناک‏تر می‏نماید؛ زیرا براساس حرکت جوهری، این نحوه جنون در طول علم و خرد پدید می‏آید و معنای این سخن آن است که مجنون، آثار جنون خویش را می‏بیند و به آن‏ها علم دارد و این، عذابی است به واقع دردناک. دیوانه‏ای که از جنون خویش بی‏خبر است در یک آرامش حیوانی به سر می‏برد؛ امّا مجنونی که جنون را در طول علم و اندیشه خود به دست آورده، از یک سو حقیقتاً دیوانه است و از سوی دیگر حقیقتاً می‏داند که دیوانه است؛ در نتیجه با وقف علم به راه جنون، همه هوش و استعداد و اندیشه خود را صرف دیوانگی خویش کرد و ضمن بی‏بهرگی از آن آرامش حیوانی، دچار مسخ ملکوتی گشته و مشمولِ (أُولئِکَ کالأنَعامِ بَل هم أضَلُّ)[ سوره اعراف، آیه 179] شده است.

دقّت در این آیه، مطلب را آشکارتر می‏کند؛ اگر مطلب به «کالأنعام» منتهی شده بود، تنها سخن از شباهت میان چنان انسان‏ها و چنین حیواناتی بود و آنگاه چیزی شبیهِ (فَمَثله کمثل الکلب)[ سوره اعراف، آیه 176] یا (کَمَثَلِ الحِمَار)[ سوره جمعه، آیه 5] می‏شد که تنها در مقام بیان شباهت است و نتیجه این شباهت نیز رفتاری مشابه حیوان خواهد بود؛ امّا وقتی در ادامه آیه از مرتبه‏ای پست‏تر از حیوان یاد می‏شود، معنایش این است که رفتاری فروتر و خطرناک‏تر از هر حیوان چرنده یا درنده‏ای نیز مطرح است. کدام حیوان را می‏توان یافت که با یک حرکت، صدها هزار همنوع خود را به خاک و خون کشد و فجایعی چون حملات هسته‏ای یا میکروبی یا شیمیایی بیافریند؟!

به همین شکل، دیوانه‏تر از مجنون طبیعی، کسی است که هم دیوانه است و هم عالِم به دیوانگی خود و نیچه را می‏توان به چنین حقیقتی گرفتار دید. البته درباره او گذشته از مسخ ملکوتی، جنون طبیعی نیز روی داد و چنان که در تاریخ زندگی‏اش آمده است، سرانجام راهی تیمارستان شد و نهایتاً نیز در حالی که بینایی خود را از دست داده بود، در طلیعه سده بحرانی بیستم میلادی، چشم از جهان فروبست . [ر.ک: بزرگان فلسفه، ص411]

 

 بر گرفته از کتاب : حیات حقیقی انسان در قرآن  / صفحات 325-358 ./آیت الله جوادی آملی