نقد نظریه هابز(3)

 

صورت‏ پردازی انسان در اندیشه برخی از ارباب مکاتب(4)

 

 مرزهای حقیقت و اعتبار در حیات انسان

 

حکیم متاله آیت الله جوادی آملی                                                   کاری از: گروه فلسفه منطقه8

8

 

 

نقد نظریه هابز

 

در میان دست‏آوردهای فلسفه غرب و به ویژه آرای فیلسوفان انگلیسی، دیدگاه تامس‏هابز از جایگاه بخصوصی برخوردار و دارای پیامدهای فراوانی است. در نگاه اوّل، تعریف انسان و تصویری که از آدمی در اندیشه هابز شکل گرفته، چه بسا شگفتی‏ساز باشد؛ زیرا جمع‏بندی وی از حقیقت آدمی در این جمله کوتاه از او نقل شده است: «انسان برای انسان گرگ است»؛[ انسان در اسلام و مکاتب غربی، ص105] امّا با توجه به مبانی و مبادی شناخت او می‏توان این نظریه را طبیعی‏ترین یافته انسان‏شناختی در فلسفه او تلقی کرد.

هابز انسان را موجود گرفتار آمده در چنبره غرایزی می‏داند که برای پاسخ‏گویی و ارضای آنها راهی جز درگیری و به تعبیر خود او جنگِ ویرانگر ندارد. وی در مهم‏ترین تألیف خود به نام لویاتان این سه عامل نهادینه شده و به اصطلاحْ فطری را در وجود بشر، سبب ستیزه‏جویی بی‏رحمانه انسان می‏شمارد: 1. رقابت و همچشمی. 2. بدگمانی. 3. خودپسندی[تاریخ فلسفه، ج5، ص46]؛ پس جنگ و خشونت و ستیزه‏گری در وجود انسان را باید امری طبیعی و برخاسته از نظام فطری او دانست.

هابز با همین فلسفه ستیزه‏جو به حوزه جامعه‏شناختی و مبحث فلسفه اخلاق و سیاست گام می‏نهد و دیدگاهش شگفت‏انگیزتر می‏شود؛ زیرا از منظر او جامعه‏ای تشکیل یافته از آحادِ فطرتاً ستیزنده، باید به گونه‏ای طبیعی امکان بقای افراد را فراهم‏آورد و در این غوغای خودخواهی‏ها رقابت‏ها و نیز بدگمانی‏ها هیچ راه مفیدی وجود ندارد، مگر آنکه همگان از کلیه حقوق فردی خود چشم پوشند و بی هیچ تردیدی، نظام هستی خویش را به شخصیتی حقوقی به نام حاکم یا پادشاه بسپارند تا هیچ امری جز به فرمان او جاری نشود؛ بلکه هیچ خیر و شری جز با خواست او خیر یا شر تلقی نگردد و در این نسبیت اخلاق از هیچ پیامدی نباید هراسید؛ حتّی اگر ارزش‏های تعیین و تثبیت شده از سوی یک حاکم، توسط حاکم بعدی واژگونه شود و آنچه در دوره قبلی خیر و حق محض بوده، در دوره بعد شر و باطل تلقی گردد.

هابز با این جریان انسان‏شناختی می‏کوشد آدمیان را از غایت‏های خویش منصرف سازد و حاکم را به جای خدا نشاند و در این راه حتّی عقیده مذهبی را نیز به یاری می‏طلبد؛ زیرا معتقد است که به دلیل رغبت و فریفتگی عمومی به مذهب، افزون بر نظامِ آموزشی مدرسه، با بهره‏گیری از خطابه‏ها و موعظه‏های کلیسا به راحتی می‏توان مردم را معتقد ساخت که اطاعت بی چون و چرا از پادشاه وظیفه‏ای الهی است[بزرگان فلسفه، ص420].

همچنین با اشاره به لزوم قدرت نامحدود برای شاه می‏گوید: زندگی رعایا تماماً در دست قدرت اوست و هرگونه ابراز نارضایتی از شاه حتّی اگر بجا باشد، باید منکوب شود[بزرگان فلسفه، ص420] و جالب آنکه این فلسفه استبدادی را که جز از استبداد فلسفی برنمی‏آید، در کتاب لویاتان گردآورده و با انتخاب این نام برای کتاب خود، شخصیت فکری فلسفی خویش را آشکارتر ساخته است.[ لویاتان، نام هیولایی دریایی است که در تورات، کتاب ایوب، باب چهل و یکم مطرح شده و هابز آن را نماد دولتی با اقتدار تام انگاشته و کتاب خود را بدان نامیده است (تاریخ فلسفه، ج5، ص53). ]

از این‏رو، در نظریه سیاسی هابز از سازمان‏های سیاسی، نهادهای مدنی، نظام پارلمانی و... خبری نیست و به تعبیر هنری‏توماس، معلمان، واعظان، نویسندگان، هنرمندان و رهبران اقتصادی از منظر حکومت استبدادی هابز، خدمت‏گزاران شاه بلکه عامل و مفسّر نیات و اراده او هستند.[ بزرگان فلسفه، ص420] همین نویسنده می‏افزاید که هابز در خاتمه فلسفه خویش عمل به این حکمت را از پادشاهان درخواست می‏کند و آنان را به استبداد فرا می‏خواند و برخی همچون چارلز اوّل، پادشاه انگلستان و لویی شانزدهم، پادشاه فرانسه به نصیحت وی عمل کردند؛ امّا سرخویش را در این راه بر باد دادند.[ بزرگان فلسفه، ص420]

در نقد نظریه هابز، بیان یک نکته ضروری ما را از پرداختن به جزئیات فلسفه و جامعه‏شناسی او بی‏نیاز می‏کند و آن، دقّت در معرفت‏شناسی اوست.

معرفت‏شناسی هر کس اگر معطوف به طبیعت آدمی، آن هم در قلمرو جغرافیایی و جامعه محدود خود باشد، یقیناً راه به جایی نخواهد برد؛ زیرا با غفلت از پیامبران و کتاب‏های آنان و معارف گسترده عارفان و حکیمان وارسته و نیز سیره عملی صالحان و سنّت‏های آموزنده اولیای الهی همراه خواهد بود.

حضور در جامعه‏ای که در آن جز لذّت‏جویی و پاسخ‏گویی به امیال حیوانی به چشم نمی‏آید و به تعبیر هابز، همه مردمان آن در طبیعت تبهکارانه و درنده‏خوی خویش یکسان و مساوی‏اند، آدمی را بر آن می‏دارد که به جنگ و ستیزه‏جویی مستمر تن در دهد یا در برابر قدرت قاهری که جز به رأی خویش نمی‏اندیشد و فرمان نمی‏دهد، سرفرود آورد و با توجیه ضرورت‏های فلسفی و جامعه‏شناختی، او را در استبداد هر چه بیشتر یاری نماید و این همان اندیشه‏ای است که پایه‏های نظامِ فرعونی را ترسیم می‏کند و بساط استکبار را بر مبنایی ظاهراً منطقی قرار می‏دهد: (وقد أفلح الیوم من استعلی).[ سوره طه، آیه 64]

در یک انسان‏شناسی منطقی و جامع نمی‏توان آدمی را تنها از زاویه جامعه و تاریخ نگریست و او را با چنین دیدی تعریف کرد؛ زیرا با این محدودیت بینش باید در جمع صالحان، انسان را فرشته ببینیم و در جوامعی چون آنچه هابز در آن تربیت یافته است، آدمی را گرگ بنامیم.

در فرهنگ قرآن‏کریم هر صنف از انسان‏ها بلکه هر موجودی از پدیده‏های‏هستی، مظهر اسمی از اسمای خداوند است؛ امّا نباید توقع داشت که تبهکاران، مظهر اسمای جمال، مهر، لطف، رحمت، عفو، احسان و مانند آن باشند؛ بلکه براساس حرکت جوهری آنان به سوی مشابهت حیوانی: (کَالأنعام)[ سوره فرقان، آیه 44؛ سوره اعراف، آیه 179] و سپس حیوانیت و سرانجام، پست‏تر از حیوانیت: (بَل هُم أضلُّ)[ سوره فرقان، آیه 44؛ سوره اعراف، آیه 179] در حرکتند.

بنابراین، هر آنچه درباره سگ و گرگ و... گفتیم، درباره آنان نیز صادق است؛ مثلاً انتقام‏گیری از مؤمنان وارسته، تعذیب و تنکیل نسبت به مظلومان و... و چون این صیروت ادامه دارد، پس از تنزل از مقام حیوانیّت به مراتب سه‏گانه فرودین شبه‏نبات، نبات و پست‏تر از نبات سقوط می‏کنند و در ادامه نیز به مراحل سه‏گانه فرودین‏تر شبه جماد، جماد و نازل‏تر از جماد منتهی می‏شوند: (ثُمّ قَسَت قُلُوبُکُم مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ فهی کالحجارة أو أشدّ قسوةً)[ سوره بقره، آیه 74] و در همه این مراحل، گرچه مظهر نامی از اسمای الهی هستند، امّا آنان را به صرف صورت انسانی نمی‏توان مظهر اسمای حسنا دانست؛ زیرا صورت آن‏ها انسانی است؛ امّا حقیقت و هویت درونی آنان حیوان شده است؛ «فالصورة صورة إنسان و القلب قلب حیوان».[ نهج البلاغه، خطبه 87]

 

بنابراین، در رابطه با نظریه هابز، چه درباره ماهیت انسان و چه پیرامون جایگاه آن، می‏توان این نظریه‏پرداز را سخنگوی جامعه خاص متوحش دانست که از واقعیت‏های موجود و بیرون از این محدوده کاملاً ناآگاه و غافل است؛ زیرا هم برترین روش انسان‏شناسی را که ره‏آورد وحی الهی است، نادیده گرفته و هم از برجسته‏ترین نمونه‏های انسانی، یعنی پیامبران و اوصیای آنان غفلت ورزیده است و هم صبغه ملکوتی انسان، یعنی فطرت را عین طبیعت مُلکی پنداشت یا نسبت به آن به طور کلی تعامی نمود و ندید و تصامم کرد و نشنید و تباکم کرد و نگفت و خود در این داوری، مصداق بارز اعما و اصم و ابکم شد؛ زیرا ظاهر انسان غیر از باطن اوست .

 

 

بر گرفته از کتاب : حیات حقیقی انسان در قرآن  / صفحات 325-358 ./آیت الله جوادی آملی