نقش برهان در مباحث اخلاقی (1) نکته یکم: مقام تسلیم یا فنا

 

نقش برهان در مباحث اخلاقی (1)

مقدمه بحث :

اخلاق از علوم جزئی و برهانی است که زیرمجموعه فلسفه الهی محسوب می‏شود و اثبات وجود موضوع و نیز تبیین برخی از مبادی مهمّ تصدیقی خود را از الهیّات فلسفه استنباط می‌کند، و از طرف دیگر، عرفان فوق فلسفه کلی است.

تذکر چند نکته مهم در برهانی کردن مباحث اخلاقی:

 

نکته یکم: مقام تسلیم یا فنا

مقدمه :

صعود سالکان واصل به قلّه کمال، رهین مبدأ فاعلی و غایی و مبدأ قابلی و نیز در گرو مراحل صعود که همان ( صراط مستقیم ) است می‏ باشد.

 امّا مبدأ فاعلی یعنی (هو الأوّل) و مبدأ غایی یعنی «هو الآخر» همانا خداوندی است که همه آثار و افعال و اوصاف و ذوات اشیا و اشخاص، از او و به سوی اوست و تحقق چنین حقیقتی مفروغ‏ عنه است.

 و امّا مبدأ قابلی که نفس انسانی است، صلاحیّت وی برای دریافت چنین عطایی در مبحث معرفت نفس و تبیین قوّه نظری و عملی او و نیز تشریح مراتب هر کدام از دو قوّه یا دو شأن یاد شده، که از شئون اصل ذات نفس به شمار می‏روند، بازگو می‏شود.

درجات سه ‏گانه محو : ( تجلیه، تخلیه و تحلیه )

 

آخرین اثر حکیمان الهی که در آن به شئون نفس ناطقه و مراحل کمالی آن اشاره شده «شرح غرر الفرائد» حکیم سبزواری (قدّس سرّه) است که در آن چنین آمده است:

تجلیةٌ، تخلیةٌ تحلیة محوٌ، وطَمْسٌ مقٌ ادْرِ العملا تخلیةٌ تهذیبُ باطن یُعدّ ..... تحلیةٌ أنْ صار للقلب الخلیّ فناً شهود کل ذی ظهور بفعله الأفعال یمحو الحقُ

ثمّ فناً مراتب مرتقیة تجلیةٌ للشرع أنْ یمتثلا عن سوء الأخلاق کبخل وحسدٍ   عن الرذائل، الفضائل الحُلی مستهلکاً بنور نور النّور فی النعت طَمسٌ، فی الوجود لمَحْق

         

(شرح منظومه، بخش حکمت،ص 313  ـ 314)

در این ابیات به درجات سه‏گانه محو پرداخته شده و به محو آثار اشارت نرفت، بلکه فنای آن در فنای افعال مندرج شد.

مقام فنا

 امّا تبیین مسیر کمال و تشریح مراحل آن در فنّ اخلاق (بخش پایانی آن) مطرح می‏شود که در این زمینه نیز حکیم سبزواری از مقام فنا به عنوان تسلیم که بالاتر از رضا و توکّل است، یاد کرده و چنین فرموده است:

إرجاع مالَنا إلی قدیم     و هو عَلاَ الرضاءَ والتوکّلا فمتوکّل تعلّقاً صحب دون مسلّمِ، وراض کلّ ما وهاهنا الطبع وماله فُقِد

.....

یَمْلکُ کلاً سَمّ بالتسلیم     إذ حیثما الرّبَّ وکیلاً جَعَلا ولیس یخلو ذاک من سوء الأدب یفعل حقٌ طبعَه قد لایما کلّ الأمانات لأهلها ترد

(همان ص -358)

نتیجه :

وقتی مقام فنا، همان مرحله تسلیم اخلاقی خواهد بود که سالک متخلق فانی نه تنها طبع و آنچه به طبع او برمی‏گردد، همگی را امانت الهی دانسته و همه آن امانتهای اثری، فعلی، وصفی و ذاتی را به ذات اقدس خداوند برگرداند، بلکه آنچه به نام ما سوی الله مطرح است به خداوند ارجاع کند و هیچ اثری را به مؤثّر قریب آن و هیچ فعلی را به مبدأ فاعلی آن و هیچ وصفی را به موصوف آن و هیچ وجودی را به موجود به آن وجود انتساب ندهد و از شهود غیر خدا بپرهیزد. در این حال، تسلیم اخلاقی همان مقام فنا خواهد بود.

  [بر گرفته از : کتاب مراحل اخلاق در قرآن – آیت الله جوادی آملی- صفحه :  400   -  411 ]