نقش تأویل در تفسیر « قرآن کریم » (2)

بسم الله الرّحمن الرّحیم

نقش تأویل درتفسیر « قرآن کریم » (2)

مقدمه:

تأویل، معنای جامعی دارد که مصادیق آن گوناگون می‏باشند و هر اصطلاحی با اصطلاح دیگر اختلاف دارد؛ لیکن در اصل جامع که همان ارجاع و برگرداندن باشد، متفق‏اند و دلیلی بر حصر موارد استعمال آن، وجود ندارد.

 مصادیق تأویل :

1.      تأویل به معنای ارجاع و برگرداندن، مفهوم جامعی است که مصادیق فراوان دارد؛ گاهی ارجاع در مفهوم ذهنی است. تأویل  همتای تفسیر دانسته و این دو را مقارن هم می‏دانند.

2.      گاهی ارجاع به مصداق خارجی معنای لفظ است؛ مثلاً تأویل جمله خبری، همان تحقّق «مخبر عنه» است و تأویل جمله انشایی، همان امتثال امر یا نهی و مانند آن می‏باشد.

3.      گاهی ارجاع در تحلیل و تعلیلِ یک جریان خارجی است که راز ، بلکه حکمت و سرّ آن است؛ نظیر آنچه حضرت خضر(علیه‏السلام) برای حضرت موسی(علیه‏السلام) توضیح داد؛ (ذلک تأویل ما لم تستطع علیه صبراً).[ سوره کهف، آیه 82]

4.      گاهی  ارجاع مَثَل به مُمَثّل و برگرداندن صورت خیالی و مانند آن به ممثّل خارجی است؛ نظیر آنچه حضرت یوسف فرمود: (یا أبت هذا تأویل رؤیای من قبل).[ سوره یوسف، آیه 10]

5.      گاهی ارجاع مَثَل به مُمَثّل است؛ لیکن نه بعد از تحقق عینی آن؛ بلکه قبل از تحقق که از آن به تعبیر رؤیا هم یاد می‏شود؛ نظیر آنچه بعضی از زندانیان به حضرت یوسف(علیه‏السلام) گفته‏اند: (نبّئنا بتأویله إنّا نراک من المحسنین)[ سوره یوسف، آیه 36] و آنچه معبّران مصر گفته‏اند: (و ما نحن بتأویل الأحلام بعالمین).[ سوره یوسف، آیه 44] گاهی نیز ممکن است در مورد دیگران استعمال شود.

تأویل آیات متشابه و آیات محکم

همان‏طور که آیه متشابه، تأویل صحیح دارد و آن را خداوند تعالی می‏داند و به راسخان در علم افاضه می‏فرماید، برای آیه محکم هم تأویل است و برای تمام قرآن کریم تأویل وجود دارد؛ چنان‏که از آیه (هل ینظرون إلاّ تأویله یوم یأتی تأویله...)[ سوره اعراف، آیه 53] و آیه (بل کذّبوا بما لم یحیطوا بعلمه و لما یأتهم تأویله...)[ سوره یونس، آیه 39] ظاهر می‏شود.

ظهور تأویل تمام قرآن

تأویل تمام قرآن که در قیامت ظهور می‏کند، نه از سنخ ارجاع مفهومی است و نه از سنخ تطبیق مفهوم کلی بر فرد؛ بلکه از سنخ تطبیق دیگری است که تفصیل آن از اجمال این مقال بیرون است.

پرهیز از انحصار

حصر قرآن در معانی ظاهری و پرهیز از معانی باطنی و نیز اجتناب از تأویل آن با استمداد از خود قرآن و رهنمود عترت طاهرین(علیهم‏السلام) روا نیست؛ زیرا درجات بهشت به عدد آیات قرآن کریم است و به اهل قرآن در قیامت گفته می‏شود: «اقرأ و ارق»؛ «بخوان و بالا برو»[ وافی، ج 9، ص 1704، کتاب أبواب القرآن، باب التمسک بالقرآن و العمل به] و هر اندازه که در دنیا به درجات باطنی قرآن مأنوس بوده، در آخرت توفیق صعود می‏یابد.

نتیجه :

کلامی که معنای صریح یا ظاهر داشته باشد، متشابه نیست و تأویل مربوط به متشابه را ندارد؛ گرچه از آن جهت که تمام قرآن دارای تأویل است، واجد تأویل خواهد بود و بنای عقلاء بر اساس قانون محاوره، راجع به متشابه نیست؛ بلکه ناظر به کلامی است که معنای صریح یا ظاهر دارد.