همراهی سنت و عقل درتفسیر « قرآن کریم » (4)

بسم الله الرّحمن الرّحیم

همراهی سنت و عقل درتفسیر « قرآن کریم » (4)

مقدمه :

تحلیل روش تفسیر قرآن به حدیث، گذشته از لزوم آگاهی رشته علوم قرآنی، نیازمند به حدیث شناسی است و باید از قواعدِ علم حدیث پیروی نماید و تحقیق پیرامون تفسیر قرآن به عقل، گذشته از لزوم رشته علوم قرآنی، نیازمند بررسی شرایط برهان و موانع آن است تا از برکت برهان عقلی بهره بُردْ و از آسیب مغالطه مصون ماند.

رسالت عقل :

 عقلْ رسول باطنی خداست. همان‏طوری که مدّعی رسالت ظاهری گاهی صادق است یعنی واقعاً نبیّ می‏ باشد و زمانی کاذب است یعنی واقعاً نبیّ نیست، ولی تنبّی دارد عقل که رسول باطنی خداست، گاهی دارای رسالت صادق است و آن وقتی است که با شرایط ویژه برهان بیاندیشد و زمانی کاذب است و آن وقتی است که گرفتار مغالطه گردد؛ در این ‏حال، همانند متنبّی هیچ سهمی از رسالت الهی ندارد.

البته رسول واقعی در عالم ظاهر، همواره معصوم است و هرگز نبیِّ خدا متنبّی نخواهد شد؛ ولی رسول باطنی چنین نیست؛ زیرا ممکن است گاهی همانند متنبّی، گرفتار اشتباه شود.

عقل  ،  نبیّ درونی در تفسیر « قرآن کریم »

در تعریف مفهوم تفسیر، حتماً باید قیدِ «به قدر طاقت بشری» توجه شود؛ زیرا متونِ نقلیِ دینْ، وحی الهی است که خداوند در آن پیرامون اسمای حسنا و صفات علیا و افعال حکیمانه خود از مُلک و ملکوت، دنیا و آخرت، مادی و مجرّد و... سخن گفت. ادراک صحیح کلمات تدوینی خدا همانند فهم درست کلمات تکوینی خدا، به مقدار ظرفیّت ادراک کنندگان می ‏باشد. یعنی قیدِ به قدر طاقت بشری در تعریف تبیین جهان عینی (فلسفه) و علمی (تفسیر) مأخوذ خواهد بود.

حجیّت مبادی عقلی و براهین علمی

دین، همان‏طوری که قبلاً بیان شد، مجموعه ره‏ آورد عقل و نقل است. حجیّت مبادی عقلی و براهین علمیْ ذاتی است؛ نه جعلی و اگر قطعِ عقلیْ اعتبار خود را از متنِ نقلی کسب کند، دَوْر لازم می‏ آید؛ زیرا حجیّت نقلْ توسط عقل ثابت می‏شود و خودِ عقل از اعتبار اصیل برخوردار می‏ باشد. غرض آنکه حَصْر دین در متون نقلی روا نیست .

اگر مبادی تصدیقی یک قیاس عقلی نباشد، بلکه وَهْمی یا خیالی باشد و مفسّر با آن مبادیِ موهوم یا متخیّل، هرچند خالصانه به سراغ تفسیر متن نقلی برود، نه به قصد تحمیل و تطبیق آن بر یافته‏ های خود، باز گرفتار تفسیر به رأی شده است .

اما اگر کسی آگاهانه در صدد تحمیلِ رأیِ موهوم یا متخیّل خویش بر قرآن و تطبیق محتوای قرآن بر فهمیده وَهْمی و خیالی خود باشد، باز گرفتار تفسیر به رأی خواهد بود.

به منظور تقریب ذهن اینکه رسول خدا دارای حیثیّت بشری و عادی است و از آن جهت، همتای دیگران بوده و پیام ویژه‏ ای از طرف خداوند دریافت یا ابلاغ نمی‏ کند و دارای حیثیت مَلَکوتی و غیر عادی است که از آن جهت از دیگران ممتاز بوده و پیام مخصوص را از طرف خداوند تلقّی نموده و آن را به جامعه انسانی ابلاغ می‏ کند و این حیثیّت ملکوتی او، حجّت خدا بر وی و دیگران می‏ باشد.

انسانِ عاقل نیز دارای همین دو حیثیتِ بشری مُلکی و عقلی مَلکوتی است؛ یعنی از آن جهت که دارای طبیعت بدنی است، دانشی را از طرف خدا دریافت نمی‏ کند ولی برهانِ ناب عقلی، حتماً از طرف خداوند است؛ زیرا بشر طبیعی از ذات خود، چنان ضیایی ندارد که بتواند مطالب صحیحِ معقول را ادراک نماید؛ چنان‏که خداوند فرمود: (خَلَقَ الإنسان  علّمه البیان)[ سوره الرحمن، آیات 3 ـ 4.]؛ (علّم الإنسان ما لم یعلم)[ سوره علق، آیه 5]؛ یعنی خداوند بعد از آفرینشِ انسان، به او بیانِ آنچه در ضمیر اوست، عطا کرد و به او چیزی را که نمی‏ دانست آموخت.

نتیجه :

آنچه به وسیله برهان نابْ بدست آید ، آشناست ؛ نه بیگانه واز درون دین است ؛ نه بیرون دین .

          از خارجی هزار به یک جو نمی‏ خرند                           گو کوه تا به کوه منافق سپاه باش

          بی ‏معرفت مباش که در مَنْ یزید عشق                         اهل نظر معامله با آشنا کنند

[دیوان حافظ، غزل 196]

 

 [سرچشمه اندیشه جلد 1 - آیت الله جوادی آملی -از صفحه 45   تا صفحه 47]

حضرت استاد، این مقاله را جهت ارائه به کنگره خوارزمی تدوین نموده ‏اند.