تفسیر عالمانه « قرآن کریم » (8)

بسم الله الرّحمن الرّحیم

تفسیر عالمانه « قرآن کریم » (8)

مقدمه :

 تفسیر عالمانه که تحلیل مبادی تصوری و تصدیقی محتوای آیه مستند به ضوابط علمی باشد، تفسیر به رأی نبوده و مشمول ادله منع از آن، یعنی تفسیر به رأی نخواهد بود.

مصونیت از تناقض و تضادّ  در کلام خدا و کلام پیامبر

 خداوند فرمود: (إنّا جعلناه قراناً عربیاً...)[ سوره زخرف، آیه 3] ، (بلسانٍ عربیّ مبین)[ سوره شعراء، آیه 195]؛ (و ما أرسلنا من رسول إلاّ بلسان قومه...)[ سوره ابراهیم، آیه 4] ؛ (و نزّلنا علیک الکتاب تبیاناً لکلّ شی‏ء)[ سوره نحل، آیه 89]؛ (...ما فرّطنا فی الکتاب من شی‏ء...).[ سوره انعام، آیه 38]

چگونه می ‏شود که خداوند، قرآن را به عربی مبین بودن و به زبان قوم رسول ‏اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) بودن و به بیان مردمی بودن وصف نماید؛ در حالی که چیزی از ظاهر او فهمیده نشود.

 خداوند گروهی را بر اثر استخراج معانی از قرآن مدح کرد و فرمود: (...لعلمه الذین یستنبطونه منهم...)[ سوره نساء، آیه 82.] و عدّه‏ای را که در آن تدبّر نمی‏نمایند، نکوهش کرد و چنین فرمود: (أفلا یتدبّرون القران أم علی قلوبٍ أقفالها)[ سوره محمد، آیه 24] و رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: (إنّى مخلّف فیکم الثقلین...)[ بحار الأنوار، ج 89، ص 102] پس، کتاب خدا همانند عترت(علیهم ‏السلام) حجّت است و چیزی که مفهوم نمی ‏شود، چگونه حجّت خواهد بود و از حضرت رسول ‏اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه معصومین (علیهم ‏السلام) لزوم عرض حدیث بر قرآن و قبول موافق با قرآن و ردِّ (ضَرْبِ به حائط) مخالف با آن رسیده است و چیزی که مفهوم نمی ‏گردد، چگونه معیار و «مَعْروض علیه» واقع می ‏شود. پس، همه این شواهد دلالت می‏ کند بر اینکه ظاهر ابتدایی انحصار فهم قرآن به حدیث، متروک می‏ باشد.

در جمع‏بندی نهایی چنین گفته است: معانی آیات قرآن کریم چهار قسم‏اند:

1.      چیزی است که علم به آن مختص به خداست. پس هیچ‏کس نمی‏تواند به تکلّف در آن باره سخن گوید و خواهان معرفت آن شود؛ مانند: (یسألونک عن الساعةِ أیّانَ مُرْساها قل إنّما علمها عند ربّی لا یجلّیها لوقتها إلاّ هو...)[ سوره اعراف، آیه 187] ، (إنّ اللّه عنده علم الساعة...).[ سوره لقمان، آیه 34]

2.      چیزی است که ظاهر آن با معنایش مطابق است و هر لغت‏ دان که مخاطب آن باشد معنای آن را می ‏فهمد، مانند: (و لا تقتلوا النفس الّتی حرّم اللّه إلاّ بالحق...)[ سوره انعام، آیه 151] و مانند: (قل هو اللّه أحد).[ سوره توحید، آیه 1]

3.      چیزی است که مُجْمَل می‏باشد و ظاهر او از مراد تفصیلی آن آگاه نمی‏کند؛ مانند: (أقیموا الصلوة و اتوا الزکاة)[ سوره بقره، آیه 43 و 83]؛ (و للّه علی الناس حجّ البیت من استطاع إلیه سبیلاً)؛[ سوره آل‏عمران] (...و اتوا حقّه یوم حصاده...)[ سوره انعام، آیه 141] ، (و فی أموالهم حق معلوم)[ سوره معارج، آیه 24]؛ زیرا تفصیل عَدَد نماز و عدد رکعت ‏ها و تفصیل مناسک حج و شروط آن و مقادیر نصاب زکات، بدون بیان رسول‏ اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) استخراج نخواهد شد و سخن به تکلّف گفتن در این باره ممنوع است و ممکن است اخبار مزبور (نهی از تفسیر به رأی) شامل این قسم باشد.

4.       چیزی است که لفظ در آن مشترک بین دو معنا یا بیش از آن می‏باشد و اراده هر کدام از آنها به تنهایی صحیح است؛ در این مورد بدون سخن معصوم (پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) یا امام(علیه ‏السلام)) نمی‏ توان مطلبی را ارائه کرد؛ فقط می‏ توان در حدّ احتمال چنین گفت که هر کدام از آنها به تنهایی می‏ تواند مقصود خداوند باشد و خداوند به مراد خود آگاه است؛ البته اگر لفظْ مشترک بود و طبق دلیل جداگانه، اراده یک معنای معیّن ممکن بود، نه غیر آن، در این مورد می ‏توان گفت: مراد خداوند همان معنای معیّن است.[ مقدمه تفسیر تبیان، ج 1، ص 3 ـ 6]

طبق حدیث ثقلین و مانند آن، تحدید، تقیید، تخصیص و نظایر آن، حتماً به وسیله روایات اهل ‏بیت(علیهم ‏السلام) انجام می‏ پذیرد و در هر موردی که دلیلی بر تخصیص یا تقیید یافت نشد، به همان مطلق یا عام قرآنی به استناد اصالة اطلاق یا عموم، مراجعه می‏شود؛ مگر آن که ثابت شود فلان آیه معیّن، در صدد اصل تشریع است، نه در صدد بیان حکم تا اطلاق یا عموم داشته باشد.

تفسیر درایی « قرآن کریم »رأیِ عالمانه :

منظور از تفسیر قرآن به رأی، همان ‏طوری که قبلاً بازگو شد، این است که مطابق با معیارهای مفاهمه عرب نباشد و نیز موافق با اصول و علوم متعارفه عقلی نباشد و همچنین مطابق با خطوط کلی خود قرآن نباشد و...؛ وگرنه تفسیر درایی مصون از آفت‏های یاد شده روا می‏ باشد.

«من فسّر القرآن برأیه فقد افتری علی اللّه الکذب» و قال رسول ‏اللّه(صلی الله علیه و آله و سلم): «و من أفتی بغیر علم لعنته ملائکة السماء و الأرض، کل بدعة ضلالة و کل ضلالة سبیلها إلی النار»[ تفسیر برهان، ج 1، ص 18]. در این حدیث، تفسیر به رأی در کنار فتوای بدون علم قرار گرفت و هر دو از مصادیق بدعت تلقّی شد.

معلوم است که منظور از فتوای بدون علم، همان افتاء به رأی است؛ و گرنه مجتهد جامع شرایط افتاء، گرچه رأی خود را اظهار می ‏دارد، لیکن آن رأیِ عالمانه هرگز مصداقِ افتاء بدون علم نیست. در تفسیر به رأی نیز مطلب همین‏طور است:عن أمیرالمؤمنین(علیه ‏السلام): «قال اللّه جلّ جلاله ما آمن بى من فسّر برأیه کلامى وما عرفنى من شبّهنى بخلقى، ما علی دینى من استعمل القیاس فى دینى».[ تفسیر برهان، ج 1، ص 18]

در این حدیث، تفسیر به رأی در ردیف تشبیه خالق به مخلوق و در کنار قیاس قرار گرفت که هر دو از علوم متعارفه و اصول بیّن علمی تهی‏اند؛ قهراً جاهلانه ‏اند، نه عالمانه. امام صادق(علیه ‏السلام) در پاسخ از سؤال درباره قضا و حکومت چنین فرمود: «من حکم برأیه بین اثنین فقد کفر و من فسّر برأیه آیةً من کتاب اللّه فقد کفر».[ همان، ص 19] در این حدیث، تفسیر به رأی در ردیف قضا و داوری جاهلانه و خودسرانه یاد شده؛ یعنی اگر قضای داور به استناد علم مستفاد از شواهد و ادلّه نبود یا به استناد گواهی و سوگند انجام نپذیرفت، فقط به رأی و هوای قاضی تکیه دارد.

مثلاً آنچه از حضرت امام صادق(علیه ‏السلام) رسیده است که: «لیس شى‏ء أبعد من عقول الرجال منه (القرآن) ان الآیة لتنزل أوّلها فى شى‏ء و أوسطها فى شی‏ء و آخرها فى شى‏ء و هو کلام متصل ینصرف علی وجوه»،[ تفسیر برهان، ج 1، ص 19] یعنی هیچ عالمی مجاز نیست که به صرف براهین عقلی و شواهد علمی، آیه قرآن را معنا کند و از شواهد نقلی، اعم از قرآنی و روایی و تاریخی غفلت نماید و یا اینکه با جمع ‏بندی ادله عقلی و نقلی دعوای اکتناه نماید و بگوید: رأی من، موافق کُنه پیام قرآن می‏باشد.

آنچه از پیشگامان تفسیر، یعنی صحابه و پیروان آنان رسیده است، همگی آن از سنخ تفسیر روایی نبود؛ بلکه از قبیل تفسیر درایی بود و طبق اختلاف استعدادها و برداشتها و استنباطهای متنوعْ تفسیر می ‏نمودند. از طرف دیگر، اگر تفسیر قرآن منحصر به موارد وجود روایت تفسیری باشد، لازم می‏ آید که بسیاری از آیات تفسیر نشود؛ زیرا روایات تفسیری مأثور بسیار اندک است.

تفسیر اجتهادی« قرآن کریم »  

چیزی که صریح و نص و ضروری است، نیازی به تفسیر ندارد؛ خواه از سنخ دعوت عام و هدایت همگانی باشد و خواه ناظر به بیان احکام فقهی و مانند آن و چیزی که ضروری نبوده بلکه نظری است، صریح نبوده بلکه آمیخته با مورد سؤال و تأمل می ‏باشد، محتاج به تفسیر است و در این باره تفسیر به رأی صحیح نخواهد بود و هیچ تفاوتی هم بین دعوت عام و بین بیان احکام خاص نمی‏باشد.

علم و اجتهاد

تفسیر به رأی یا بر اثر جهل در مقابل علم و آگاهی است یا براثر جهالت در قبال عقل و وارستگی که یکی به نقص عقل نظری بر می‏ گردد و دیگری به ضعف عقل عملی: [العقل] «ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان».[ بحار الأنوار، ج 1، ص 116] هر آیه‏ای که برخلاف قواعد علمی (یعلّمهم الکتاب و الحکمة)[ سوره جمعه، آیه 2]و بر خلاف فضائل نفسانی (یزکّیهم)[ سوره جمعه، آیه2] تفسیر شود، تفسیر آن به رأی خواهد بود و در این جهت، فرقی بین آیات دعوت عام و آیات احکام و معارف خاص نیست.

مطلب دیگر آنکه آیات تحدّی و مانند آن که پیرامون اصل ضرورت وحی، دین، نبوت، رسالت، عصمت و...، رهنمود دارند، گرچه تفسیر آنها به رأیْ باطل و مذموم است، لیکن تفسیر آنها به علم و اجتهادْ معقول و مقبول صحیح و ممدوح می ‏باشد؛ چنان‏که استقلال عقل را استغناء اجتهاد بالغ نیز معقول و مقبول است؛ زیرا در این مرحله هنوز معجزه بودن قرآن و رسالت نبیّ اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) ثابت نشد تا سنّت معصوم ضمیمه آیات قرآن شود؛ لیکن رسول‏اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در این مرحله نیز به عنوان مبیّن، معلّم و مفسّر، مورد پذیرش است.

زیرا آن حضرت(صلی الله علیه و آله و سلم) نه به عنوان رسول معصوم که سخن وی تعبّداً حجّت است، بلکه به عنوان معلّمی که توان تحلیل مبادی تصوری و مبادی تصدیقی آیات مورد بحث را به خوبی دارد و در احتجاج توان تبیین، تعلیل و دفاع عالم خداوند خود را تالی آیات معرفی نمود؛ (نتلوا علیک من نبأ موسی و فرعون بالحق لقوم یؤمنون)[ سوره قصص، آیه 3] (سوره آل‏عمران، آیه 58؛ سوره بقره، آیه 252؛ سوره آل‏عمران، آیه 108، سوره جاثیه، آیه 6) و نیز خود را مبیّن آیات و هادی سنّت ها معرفی نمود (سوره نساء، آیات 176، 26 و ...) و همچنین خود را مزکّی نفوس معرفی نمود (سوره نساء، آیه 49)؛ آنگاه همین اوصاف سه ‏گانه یاد شده را به رسول خود اسناد داد (سوره بقره، آیه 151، 129؛ سوره آل ‏عمران، آیه 164؛ سوره جمعه، آیه 2 و...)، چنان‏که تبیین را به نحو عموم از خصائص نبوت عام دانست و چنین فرمود: (و ما أرسلنا من رسولٍ إلاّ بلسان قومه لیبیّن لهم...)[ سوره إبراهیم، آیه 4] و همین معنا را به نحو خصوص به رسول‏اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) مأموریت داد و در نتیجه وظیفه علمی مردم را هم روشن کرد و چنین فرمود: (...و أنزلنا إلیک الذکر لتبیّن للناس ما نزّل إلیهم...)[ سوره نحل، آیه 44] ؛ (و ما أنزلنا علیک الکتاب إلاّ لتبیّن لهم الذی اختلفوا فیه...)[ سوره نحل، آیه 64] ؛ چنان‏که لزوم تبیین آیات و احکام الهی را به عهده عالمان دین قرار داد و در این باره چنین فرمود: (و إذ أخذ اللّه میثاق الذین أُوتوا الکتاب لتبیِّنُنَّه للناس).[ سوره آل ‏عمران، آیه 187]

روشن است که یکی از بهترین راه خلیفه پروری آن است که خداوند اسمای حسنای خود را برشمرد و اوصاف و افعال خود را باز نماید، آنگاه انبیاء را به آنها امر کند؛ سپس اثر امتثال و اتصاف آنها را برای جامعه بازگو نماید و در مرحله نهایی، دیگران را به آن اسماء و اوصاف و افعال فراخواند تا به دنبال انبیاء به مقام خلافت الهی به نوبه خود بار یابند.

تعلیم، تبیین، تعلیل و دفاع از احکام و حِکَم خداوند، قبل از اثبات نبوّت، عصمت، اعجاز و مانند آن از عناصر محوری نبوّت، جنبه تعبدی ندارد؛ بلکه فقط جنبه تعلیمی و ارشادی و تحلیل عقلی دارد تا مبادی نظری، اعم از تصوری و تصدیقی، برای مخاطبان روشن گردد و تا تلازم مقدم و تالی و یا بطلان تالی در قیاس استثنایی معلوم شود، هیچ‏کدام جنبه تعبدی و صبغه سنّتی ندارد؛ بلکه فقط جنبه علمی و صبغه عقلی دارد. از اینجا موارد قدح و نقد نوشتار برخی روشن خواهد شد و تفصیل موارد نقد و نشر موارد قدح در اثر وضوح به عهده مراجعه کننده می‏ باشد.[ تفسیر مناهج البیان، ج 1، ص 45ـ 53]