معنای وحی در تفسیر « قرآن کریم » (9)

بسم الله الرّحمن الرّحیم

معنای وحی در تفسیر « قرآن کریم » (9)

مقدمه :

 گرچه معنای وحی، کیفیت وحی یابی رسولان(علیهم ‏السلام) و معنای اعجاز و مانند آن مباحث جداگانه ‏ای هستند که در علوم قرآنی جایگاه ویژه دارند، لیکن چون برخی اینها را در مبحث تفسیر به رأی بازگو کرده‏ اند، لازم است به طور فشرده و اجمال به آنها اشاره شود.

امکان و ضرورت وحی

آنچه در کتابهای حکمت از وحی سخن گفته می ‏شود، بعضی به امکان آن بر می‏ گردد که در «علم ‏النفس» هنگام تبیین شئون علمی و عملی نفس، از قداست برخی از نفوس و تعالی آنها به مقام عصمت و پیوند با فرشتگان معصوم الهی که به عنوان اصطلاح از آنها به «عقول عالیه» تعبیر می ‏شود (نه بیش از یک اصطلاح) سخن به میان می ‏آید و در مبحث فعل خداوند با استمداد از حکمت و عدل او، جریان ضرورت وحی و نبوت مطرح می‏ شود.

الهی و فطری بودن قانون علیّت

 قانون علیّت و معلولیت، یک مطلب عقلی و ضروری است که نقض آن ممتنع می ‏باشد و اگر ممکن باشد، معلولی بدون علت یافت شود و محتمل باشد موجودی که وجودْ عین ذات او نیست، خود به خود یافت گردد.

بیان حضرت استاد علامه طباطبایی(رحمه ‏الله)[المیزان، ج 3، ص 87] که نقد ناقد، متوجه اندیشه خاص خویش است؛ استنباط عمیق ایشان از جمع بین آیه (لا یمسّه إلاّ المطهرون)[ سوره واقعه، آیه 79] و آیه (...إنما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت ویطهّرکم تطهیراً)[ سوره احزاب، آیه 33] که تماس با باطن قرآن و حقایق مکنون آن بهره ویژه اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم ‏السلام) است و دیگران حتماً به آنان نیازمندند.

هرگز از سخنان مرحوم استاد بر نمی‏آید که:

رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) با سایر مردم در علوم قرآن یک‏سان‏اند.

 استقلال مردم و استغناء آنان از رسول گرامی(صلی الله علیه و آله و سلم) در تحصیل علوم قرآن.

 عزل رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) از مقام مرجعیّت علوم قرآن.

 تحقیر قرآن به اینکه علوم و معارف آن در دسترس همگان قرار دارد.

رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) تمام آنچه از علوم قرآن نزد وی بود، به اصحاب آموخت و آنان قرآن را برای مردم تفسیر نموده ‏اند.[ مناهج البیان، ج 1، صص 45 ـ 53]

گرچه در کلمات پیشینیان مانند غزالی آمده است که تماس با مرحله باطن و علم مکنون قرآن کریم بدون طهارت قلب میسور نیست، لیکن تشخیص ذوات مطهّر و انسان ‏های معصوم(علیهم ‏السلام) از برکات علمای بزرگ چونان علامه طباطبایی(رحمه ‏الله) است.

 محدوده عقل و نقل در تفسیر « قرآن کریم »

بعضی ، حقیقت کامل دین را قطعه قطعه کرده اند؛ گاهی سیاست را از او جدا و فتوای به انفکاک دین از سیاست داده ‏اند یا مدیریت علمی را درقبال مدیریت فقهی قرار داده ‏اند که مراد آنها از مدیریت فقهی همان مدیریت دینی است. زمانی علم را از او دور کرده و حکم به جدایی علم از دین نموده‏ اند و گاهی سهم او را در تشکیل هویت انسان، کمرنگ کرده اند .

مَرْزبندیِ درون دینی و برون دینی

از آنجا که دین‏شناسی و معرفت دین باید بدون تَمْثیل و تقطیع صورت پذیرد و قِطعه شده ، هرگز تمام دین نیست، بلکه جزئی از دین است، باید معلوم ‏شود که مَرْزبندیِ درون دینی و برون دینی تا کجا صواب و تا کجا خطاست.

اولاً متونِ مقدّس قرآن، داخل در محدوده سنّت است نه خارج از آن و عقل برهانی که همان موازین قطعی الهی را ارائه می نماید ، می‏تواند مبنای احکام دین قرار گیرد.

ثانیاً اصل دین همان اراده خداوند است که گاهی توسط عقل مکشوف می‏شود و زمانی به وسیله نقل آشکار می‏گردد و گاهی به هر دو سبب به طور استقلال یا انضمام معلوم می‏شود .

ثالثاً نَقْل و عقل موجودی ممکن؛ مخلوق و شاهد اراده الهی. عقل ، رسولی است از باطن؛ آنچنان که نقل قطعی، رسولی است از ظاهر؛ ولی هر دو در محدوده دین واقع‏اند.

رابعاً معرفت انسان یک قسم آن حق و صحیح است و قسم دیگر آن خطاء و نادرست می‏باشد. آن قسم که صواب و صدق است، حتماً با هدایت الهی است . زیرا عقل در قبال نقل است؛ نه آنکه عقل در قبال دین باشد.

 آنچه در قبال دین است، هوا، هوس، گرایش به مکتب‏های الحادی، و مانند آن است و طبق آیه کریمه (فلمّا جائتهم رسلهم بالبینات فرحوا بما عندهم من العلم و حاق بهم ما کانوا به یستهزءون)[ سوره غافر، آیه 83]، به دانش الحادی خویش بسنده می‏نمایند و ره‏آورد وحی الهی را به استهزاء می‏گیرند .

خامساً معرفت علمی دینی است؛ زیرا هم مبدأ فاعلی آن خدای سبحان است که تمام نعمت‏های علمی از اوست: (ما بکم من نعمةٍ فمن اللّه...)؛ (علّم الإنسان ما لم یعلم)[ سوره علق، آیه 5]، و هم مبدأ غایی آن و هم حجیّت آن در علم اصول فقه نشانه دینی بودن چنین معرفت می‏باشد.

سادساً گاهی آراء متناقض‏اند؛ یعنی دو رأی درباره طبیعت یا شریعت آنجا در قبال یک‏دیگراند که یکی نقیض دیگری باشد؛ چون جمع دو نقیض مانند رفع هر دوی آنها محال است، لذا یکی قطعاً حق است؛ چنان‏که دیگری یقیناً باطل و خطا می‏باشد.

سابعاً برخی از مبانی عقلی و علمی فهم آن همواره ثابت باشد و بعض دیگر گاهی دستخوش تحول گردیده و تحول نیز گاهی به استناد تبدّل رأی مجتهدانه است؛ گاهی هوا مدارانه .

چنان‏که قرآن کریم چنین فرموده است: (من الذین هادوا یحرّفون الکلم عن مواضعه...)[ سوره نساء، آیه 46.] ، (...یحرّفون الکلم عن مواضعه و نسوا حظّاً ممّا ذکّروا به...)[ سوره مائده، آیه 13] ؛ (...و قد کان فریق منهم یسمعون کلام اللّه ثم یحرّفونه من بعد ما عقلوه...)[ سوره بقره، آیه 75]. غرض آنکه هر سه قسم ممکن می‏باشد.

ثامناً آنچه به عنوان تعارض عقل و شرع در تعارض فلسفه و دین مشهود بوده ، اثر غفلت یگانگی پیام عقل و نقل ناشی شده و اگر حجیّت عقل تحلیل می‏شد، هرگز در قبال دین قرار داده نمی‏شد .

آن کس که دین را به عنوان یک حقیقت الهی حیات بخش از رهگذر عقل برهانی خود اثبات نموده است، هرگز نمی‏تواند عقل استدلالی را در برابر دین قرار دهد . چنان‏که عقل سرمایه‏ه ای الهی و دینی است.

بنابراین، نباید هنگام تفسیر متون نقلی دین در صدد تخلیه عقل و تجرید ذهن بود؛ بلکه باید کوشید مطالب موهوم ذهنی از مبادی برهانی، پالایش شود تا وَهْم به جای عقل قرار نگیرد .

تاسعاً قانون علیّت و معلولیّت، مبنایی است دینی ؛ هم عقل آن را در حکمت و کلام ثابت می‏یابد و هم نقل ؛ چنان‏که حضرت امیرالمؤمنین(علیه‏السلام) فرموده است: «...کل قائم فى سواه معلولٌ»[ نهج البلاغه، خطبه 186] و آنچه در عرفان مطرح است، نفی علیّت نیست؛ بلکه نفی اسباب متوسط بوده و اعتماد بر علّت نهایی است.

اساس توحید عرفانی، همان ارجاع علیّت به علل حقیقی و حَصْر علیّت حقیقی در موجود حقیقی، یعنی ذات واجب از سوی چهارم است.

حضرت استاد علامه طباطبایی(قدّس‌سرّه) همانا بر اساس حکمت و کلامی است که مرحله متوسط تعقّل دینی است؛ مطالب ژرف عرفانی به طور مستور می‏باشد که: لا یَمَسّه إلاّ العارفون.

نتیجه :

قرآن کریم پیام الهی است و هر مفسّری مادام که تعقّل او دینی است و بامبانی دینی عقلی، متون دینی نقلی را تفسیر می‏کند و هیچ‏کدام برون دینی نیستند .

برای نمونه، جلال الدین رومی می‏گوید:

                   انبیاء در قطع اسباب آمدند                  معجزات خویش بر کیوان زدند

                   جمله قرآن هست در قطع سبب             عزّ درویش و هلاک بولهب

                   همچنین ز آغاز قرآن تا تمام                رفض اسبابست و علّت والسلام

[ـ مثنوی معنوی، دفتر سوم، ابیات 2517، 2520، 2525]

1.      پیام انبیاء دعوت مردم به سبب حقیقی یعنی خداست .

2.       معجزه حتماً با اصل علیّت همراه است؛ نه با تصادف.

3.       سراسر قرآن که آوای توحید است، ندای قطع سبب سر می‏دهد؛ نه قطع سببیّت.

4.       (...تعزّ من تشاء و تُذلّ من تشاء...)[ سوره آل‏عمران] ؛ (...فإن العزة للّه جمیعاً)[ سوره نساء، آیه 139] مِلک مطلق  خداست.

5.      قرآن ، خدا را به عنوان سبب‏ساز که علیّت اسباب دیگر را تأمین می‏نماید و سبب سوز که اراده ازلی خدا را قاهر و غالب بر همه اشیاء و علل و اسباب می‏داند و معرّفی می‏کند.

6.       این مرحله برای نفیِ اصلِ شفاعت و توسّل نخواهد بود؛ بلکه«آخرُ مَن یشفعْ أرحم الراحمین»[ علم الیقین، ج 2، ص 1325.]خواهد بود.