بسم الله الرّحمن الرّحیم
صراط مستقیم در تفسیر « قرآن کریم » (10)
مقدمات :
1. برای تفسیر ، صراط مستقیم وجود دارد اولاً ،
2. پیمودن آن ممکن است ثانیاً ،
3. عدّهای از مفسّران نیز به طیّ آن کامیاب شدهاند ثالثاً،
4. توفیق خارجی و عملیِ ره نوردی آن، خاص نسل و نژاد ویژه ای نیست رابعاً ،
5. برای تفسیر معارف نظری متون سرمایه های علمی لازم است خامساً.
روشمند شدن تفسیر :
یقین مفسّر یا منطقی است که به استناد مبادی برهان پدید می آید یا روانی است که محصول خصلت های نفسانی و اوصاف روانی او است. همچنین اگر مفسّر درباره برخی از مبادی تصدیقیْ شک داشته باشد، تردید او یا منطقی است یا روانی است که نتیجه صفاتِ درونی و خصوصیاتِ روانی شخص شاک می باشد.
گرچه قطع منطقی و قطع روانی، تأثیر طبیعی آنها یکسان است؛ یعنی انسانِ قاطع، به مقتضای قطع خود سخن می گوید و تفسیر می کند و عمل می نماید؛ خواه قطع او منطقی باشد یا روانی.
تفسیر اگر به استناد قطع روانی انجام شد، محصولی جز اقناع قطّاعان روانی نخواهد داشت؛ زیرا فاقد مبادی فکری است؛ لذا قابل انتقال علمی به دیگران نمی باشد. آنچه ماء معین و چشمه جاری است، همانا قطع منطقی است که در اثر داشتنِ مبادی استدلال، قابل سرایت به پژوهندگان دیگر می باشد.
جریان شکّ روانی، دارای اثر مخصوص خود می باشد؛ سبب تزلزل در تصمیم گیری ، عزم و اراده است . شکّ منطقی مایه شکوفایی مسأله خواهد بود؛ زیرا او را به جستوجوی برهان بر اثبات یا نفی تحریک میکند؛ برخلاف شکّ روانی که مایه افسردگی وپژمردگی آن است و شاک را ایستا و راکد می نماید.
جمع بندی آیات و روایات :
تفسیر یا به نقل است و یا به عقل :
1. تفسیر نقلی اگرآیهای شاهد تصوری یا تصدیقی آیه دیگر باشد (تفسیر قرآن به قرآن) و یا به استعانت از متن نقلی دیگر میباشد، به اینکه حدیث معتبرْ گواه برای معنای خاص از آیه قرار گیرد و هر دو قسم یاد شده، داخل در تفسیر نقلی است و میتوان از آن به عنوان تفسیر مأثور یاد کرد؛ بنا بر اینکه اصطلاح مأثور بودن مختص به حدیث نباشد.
2. تفسیر عقلی یا عقل معنای آیهای را از جمعبندی آیات و روایات دریابد که در این قسم، عقلْ نقشِ مصباح را دارد و نه بیش از آن و چنین تفسیر عقلیِ مجتهدانه، چون از منابع نقلی محقق میشود، جزء تفسیر به مأثور محسوب می گردد؛ نه تفسیر عقلی .
یا عقلْ نقشِ منبع را دارد؛ نه صرف مصباح را. بنابراین تفسیر عقلی، مخصوص به موردی است که برخی از مبادی تصدیقی توسط عقل استنباط گردد و آیه مورد بحث بر خصوص آن حمل شود.
قطع به یک مَبْدأ تصدیقی، اگر از سنخ یقین به مطلب عرفان نظری، فلسفی، کلامی، منطقی و ریاضی باشد، به طوری که ثبوت محمول برای موضوع به نحو ضروری باشد و انفکاک آن از موضوع محال باشد، چنین قطعی مفید ضرورت است .
زیرا سلب محمول از موضوعْ محال خواهد بود؛ چون جمع نقیضین ممتنع است، لذا آیه قرآن یا حدیث مأثور حتماً مطابق با چنین قطع مفید ضرورت تفسیر خواهد شد.
اگر یقین به یک مبدأ تصدیقی از سنخ قطع به یک مطلب تجربی باشد :
اولاً قطع به کمک آزمایش دشوار است؛ و به آسانی نمیتوان به یک مطلب تجربیْ یقین منطقی حاصل نمود .
ثانیاً بر فرض که قطع تجربی به ثبوت محمول برای موضوع حاصل گردد، ولی نمی تواند راهی برای حصر محمول در موضوع و انحصار اتصاف موضوع به محمول باشد؛ زیرا تا کنون هرچه آزمایش شد، همین بود ؛ لذا با معجزه بودن یک مطلب خارق عادی منافاتی ندارد. پس، در مورد تعیین تجربی نمی توان برابر قطع مزبورْ آیه محل بحث را بر خلاف ظاهر حمل نمود؛ به عنوان اینکه بر خلاف علم است؛ زیرا اعجاز همواره بر خلاف عادت بوده است؛ گرچه هیچ گاه بر خلاف ضرورت عقلی نبوده و نخواهد بود.
مثلاً جریان حضرت خلیل(علیه السلام) و مصون بودن آن حضرت بعد از ورود در آتش، محال عادی است نه عقلی؛ لذا با معجزه ثابت خواهد شد و دلیلی بر حمل آیه (...یا نار کونی برداً و سلاماً علی إبراهیم)[ سوره انبیاء، آیه 69] بر خلاف ظاهر آن وجود ندارد.
جمع بندی و نتیجه گیری :
باید در حمل آیه بر خلاف ظاهر یا نص، مشاهده کرد که قطع موجود در مسأله، منطقی است یا روانی و اگر منطقی بود، دلیل او مفید ضرورت است . . .
